พบการ์ตูนล้อการเมืองสมัย ร.๕ "รูปเดียว" ในเมืองไทย ที่คนไทยควรเห็น!

การ์ตูนลายเส้นประเภทล้อเลียนบุคคล พบครั้งแรกพิมพ์ไว้เมื่อปลายคริสต์ศตวรรษที่ ๑๙ ถือกำเนิดในทวีปยุโรป ส่วนหนึ่งในจำนวนนี้มีภาพการเสด็จประพาสยุโรปในรัชกาลที่ ๕ พ.ศ. ๒๔๔๐ รวมอยู่ด้วย รูปที่โด่งดังที่สุดวาดขึ้นในฝรั่งเศส มีอาทิ ภาพล้อการพบปะของ ร.๕ กับประธานาธิบดีเฟลิกซ์โฟว์ (หนังสือพิมพ์ Le Pilori), ภาพการรับเสด็จที่สถานีรถไฟปารีส (หนังสือพิมพ์ L"Univers Illustre), ภาพการตรวจพลสวนสนามในยุโรป (หนังสือพิมพ์ Le Pilori) ภาพทั้งหมดถึงแม้จะถูกนำออกเผยแพร่ในระยะเวลาสั้นๆ คือ ในระหว่างที่เสด็จประพาสกรุงปารีส แห่งละชั่วครู่ชั่วยาม ก็ยังทำให้คนไทยรุ่นหลังตื่นเต้นมากที่ได้เห็น เพราะดูสนุกและแปลกตาออกไปจากรูปถ่ายของพระองค์ในมุมมองเดียวกัน

ผู้เขียนใช้เวลาค้นคว้าต่อมาอีกหลายปีเกี่ยวกับการ์ตูนเหล่านี้ หลังจากเกิดความประทับใจใน " เสน่ห์" ของรูปที่ดูสะดุดตาตรงเอกลักษณ์พิเศษที่หาไม่พบในรูปถ่ายทั่วไป เพราะการ์ตูนทำให้ภาพดูมีชีวิตจนเหมือนเคลื่อนไหวได้ ต่อมาพบว่า ยังมีการ์ตูนล้อเลียนที่พิลึกกว่านี้ออกไปอีก กล่าวคือ นอกจากล้อเลียนบุคคลแล้วยังล้อเลียนเหตุการณ์พร้อมๆ กันไปในตัวด้วย โดยที่มีปัจจัยทางการเมืองเป็นต้นเหตุ รูปประเภทหลังนี้เมื่อดูอย่างผิวเผินจะไม่สามารถเข้าใจความหมายทันที เพราะมี "นัยยะ" ทางการเมืองแฝงอยู่มาก จุดประสงค์ของมันก็เพื่อ "สื่อ" ข่าวการเมืองที่เข้าใจยากในสายตาคนทั่วไป จึงไม่ปรากฏตามแผงหนังสือเหมือนการ์ตูนล้อเลียนบุคคลที่เข้าถึงประชาชนกลุ่มใหญ่ได้กว้างกว่า

ภาพล้อการเมืองจะ "เกาะติด" สถานการณ์ทางการเมืองโดยเฉพาะ เท่าที่พบแทบจะไม่มีรายละเอียดใดๆ ให้ความกระจ่างไว้เลย จะมีก็แต่เพียงคำบรรยายใต้ภาพสั้นๆ ที่ติดมาด้วยเท่านั้น แต่ทั้งๆ ที่มีที่มาอันเลือนราง มันกลับบ่งบอกข้อมูลทางประวัติศาสตร์ที่มีค่าอย่างยิ่งในภายหลังดังเช่นรูปที่พบในคราวนี้ ด้วยเหตุนี้การ์ตูนล้อการเมืองที่สื่อถึงรัชกาลที่ ๕ โดยตรงในลักษณะนี้ จึงเป็นสิ่งที่คนไทยเราไม่เคยพบเห็นมาก่อน แม้แต่ในประเทศฝรั่งเศสเอง ซึ่งเป็นต้นคิดของรูปภาพนี้ ก็มีรายงานว่าพบเพียงภาพเดียวในรอบ ๒๐ ปีที่ผ่านมา

หนังสือพิมพ์ข่าวการเมืองฉบับหนึ่งของฝรั่งเศส พิมพ์ในปี ค.ศ. ๑๙๐๒ (พ.ศ. ๒๔๔๕) ชื่อ La Caricature ซึ่งแปลตรงตัวว่า "ภาพล้อบุคคล" จัดเป็นหนังสือพิมพ์ที่มีกลุ่มเป้าหมายเป็นนักการเมืองหรือชาวฝรั่งเศสที่สนใจข่าวการเมืองเป็นชีวิตจิตใจ นับเป็นคนกลุ่มหนึ่งที่ตื่นตัวอยู่เสมอในปารีส มียอดพิมพ์เพียง ๓,๐๐๐ ฉบับต่อสัปดาห์ ซึ่งถือว่าน้อยมาก เมื่อเทียบกับหนังสือพิมพ์ระดับชาติอย่าง L"Illustration หรือ Le Petit Journal ที่มียอดพิมพ์กว่า ๕๐๐,๐๐๐ ฉบับต่อสัปดาห์ เมื่อ ๑๐๐ ปีมาแล้ว

ภาพที่ออกมามิได้มุ่งหวังเพื่อนำเสนอต่อคนไทยโดยตรง ในทางตรงกันข้ามมันชี้ไปที่การแสดงความคิดเห็นของคนฝรั่งเศสต่อคนฝรั่งเศส หรือจะเรียกว่าเป็นประชาวิจารณ์ของคนในพื้นที่คงไม่ผิดนัก และเนื่องจากเป็นข่าวสารการเมือง ยังเปรียบได้กับเครื่องมือที่พรรคการเมือง "ฝ่ายตรงข้าม" กำลังใช้อยู่ เพื่อปลุกปั่นกันเองในสภา ซึ่งในบางครั้งก็ได้ผลเกินคาด

ข่าวการเมืองที่กำลังเป็นจุดสนใจ และเป็นที่วิพากษ์วิจารณ์กันหนาหูช่วงต้นทศวรรษสุดท้ายของคริสต์ศตวรรษที่ ๑๙ ไม่มีข่าวไหนร้อนแรงเท่า "อนุสัญญา" ฉบับหนึ่งที่ลงนามกันไปแล้วระหว่างตัวแทนของรัฐบาลฝรั่งเศสและสยามในกรุงปารีส แต่คณะรัฐมนตรีฝรั่งเศสไม่ยอมให้สัตยาบัน คือไม่ยอมรับ อันเนื่องมาจากความกดดันของคนในพรรคอาณานิคม ที่ไม่เห็นด้วยอย่างรุนแรง ภาพลายเส้นงามๆ ที่ดูสนุกสนานและมีรายละเอียดเชิงตลกล้อเลียน (ดูภาพที่ ๑) กลับแสดงความคิดเห็นเกี่ยวกับการเมืองที่ทวีความตึงเครียดขึ้นเป็นลำดับ

เรื่องของเรื่องมีอยู่ว่า ในปี ค.ศ. ๑๙๐๒ นั้น รัฐมนตรีว่าการต่างประเทศคนใหม่ของฝรั่งเศสชื่อเดลกัสเซ (M. Delcasse) ได้รับแรงกระตุ้นจากความคิดที่ว่า ความไม่ลงรอยกันในข้อตกลงขั้นตอนสุดท้ายระหว่างรัฐบาลทั้ง ๒ ฝ่าย ตามข้อกำหนดในสนธิสัญญาและอนุสัญญาเดือนตุลาคม ค.ศ. ๑๘๙๓ (ร.ศ. ๑๑๒) ซึ่งยังหาข้อยุติไม่ได้ แม้แต่ความพยายามอันเนื่องมาจากการเสด็จมากรุงปารีสของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ก็ยังไม่สามารถสมานรอยร้าวระหว่างกันให้สนิทได้ ปัญหาเหล่านี้เกิดจากความไม่เข้าใจกันในเรื่องการคุ้มครองและการตีความเรื่องเขตแดน ทำให้เกิดอุปสรรคต่อความสัมพันธ์ขั้นปกติตลอดมา บัดนี้นายเดลกัสเซเห็นว่า ถึงเวลาแล้วที่จะประนีประนอมกัน เพื่อแก้ไขข้อพิพาทต่างๆ ให้ลุล่วงไป ในทรรศนะของเขามันไม่เพียงลดความบาดหมางกับสยามเท่านั้น แต่ยังฟื้นฟูความเข้าใจอันดีระหว่างรัฐบาลอังกฤษกับฝรั่งเศสอีกด้วย จึงเป็นครั้งแรกตั้งแต่ปี ค.ศ. ๑๘๙๓ (ร.ศ. ๑๑๒) เป็นต้นมาที่คนในรัฐบาลฝรั่งเศสมีความตั้งใจที่จะยอมเสียสละบางสิ่งบางอย่าง และต่างฝ่ายต่างหันมาใช้นโยบายซื่อสัตย์และไว้วางใจต่อกัน

หลักใหญ่ใจความของการ "ประนีประนอม" ตามแผนของเดลกัสเซ คือ

๑. ด้านดินแดน ฝ่ายฝรั่งเศสต้องการเพียงเมืองมโนไพรและจำปาศักดิ์จากไทย หมายถึงสยามต้องยอมสละดินแดนออกไป "เพียง" ๒๐,๐๐๐ ตารางกิโลเมตร เพื่อแลกกับการถอนกองกำลังฝรั่งเศสออกไปจากการยึดครองจันทบุรี ถ้าว่ากันตามเนื้อผ้าแล้ว ตรงนี้รัฐบาลไทยพอจะรับได้ เพราะ ม. เดลกัสเซไม่ติดใจเรื่องดินแดนบนฝั่งขวาแม่น้ำโขง ที่ในนโยบายเดิมนั้นฝรั่งเศสเคยคาดหวังไว้อย่างมากว่าควรตกเป็นของฝรั่งเศสด้วย โดยอ้างว่าเป็นเมืองเดียวกันกับนครหลวงพระบางบนฝั่งซ้ายของแม่น้ำโขง ซึ่งตรงกับเจตนารมณ์ของไทยที่ไม่ต้องการเสียดินแดนเพิ่มอีกเพื่อแลกกับจันทบุรี หรือถ้าจำเป็นต้องเสียก็ควรเสียให้น้อยที่สุด

๒. เรื่องยกเลิกเขตปลอดทหาร ๒๕ กิโลเมตร เหนือเขตอิทธิพลของฝรั่งเศส นายเดลกัสเซอนุโลมให้มีกองทหารสัญชาติไทยได้ภายใต้การบังคับบัญชาของแม่ทัพนายกองสัญชาติไทย ซึ่งเป็นที่พอใจของฝ่ายไทย

๓. เรื่องปัญหาคนในบังคับฝรั่งเศสและอำนาจศาล การอ้างสิทธิแบบเก่ามีอยู่ว่า คนฝรั่งเศสและคนในบังคับฝรั่งเศสในสยามจะต้องอยู่ใต้กฎหมายฝรั่งเศส โดยไม่มีข้อยกเว้น แต่นายเดลกัสเซกลับผ่อนผันที่จะส่งรายชื่อให้รัฐบาลไทย ซึ่งต่อไปนี้จะเริ่มมีสิทธิ์ตั้งข้อสังเกตขัดข้องในการลงทะเบียนรายละเอียดรายใดที่เห็นว่าไม่เป็นการถูกต้องได้ เพื่อเจ้าพนักงานฝรั่งเศสจะได้นำกรณีที่ได้แจ้งไปพิจารณาใหม่อีกครั้ง

นโยบาย "สายกลาง" ของนายเดลกัสเซตั้งแต่ต้นได้รับการประสานงานไปยังนายโกลบูกอฟสกี (Klobukowski) อัครราชทูตฝรั่งเศสในกรุงเทพฯ เป็นอย่างดี ทำให้รัฐบาลไทยรีบจัดส่งพระยาศรีสหเทพ (เส็ง วิริยะศิริ) ให้เดินทางไปยังยุโรปในฐานะทูตพิเศษทันที เพื่อทำหน้าที่เป็นผู้ช่วยพระยาสุริยานุวัตร (เกิด บุนนาค) อัครราชทูตไทยประจำกรุงปารีสอีกแรงหนึ่ง จนได้มีการประชุมกันขึ้นถึงขั้นลงนามร่วมกันในอนุสัญญาดังกล่าว ในวันที่ ๗ ตุลาคม ค.ศ. ๑๙๐๒

แต่ทันทีที่อนุสัญญาฉบับนี้ประกาศออกไป คณะทำงานของนายเดลกัสเซก็ "ถูกโจมตี" อย่างหนัก และได้รับการประท้วงจากหลายฝ่ายในฝรั่งเศส อาทิ ผู้แทนจากรัฐบาลอินโดจีนในคณะที่ปรึกษาสูงของกระทรวงอาณานิคม ประธานกลุ่มอาณานิคมในวุฒิสภา และรองประธานคณะกรรมาธิการเอเชียของฝรั่งเศส นายจี โกแดง ประธานกลุ่มอาณานิคมฯ กล่าวบริภาษว่า "ตามอนุสัญญาฉบับนี้ฝรั่งเศสกำลังสละสิ่งที่เป็นสาระสำคัญ และไม่ได้อะไรตอบแทนเลย" คนฝรั่งเศสส่วนใหญ่ประณามข้อตกลงนี้ว่าไร้ประโยชน์และเป็นความเสียเปรียบทางนโยบายโดยสิ้นเชิง กล่าวคือ

๑. เรื่องดินแดน นักการเมืองฝรั่งเศสยังหวังที่จะได้ดินแดนบนฝั่งขวาแม่น้ำโขง (ตรงข้ามหลวงพระบาง) ซึ่งมีเนื้อที่เพิ่มขึ้นอีกถึง ๔๒,๕๐๐ ตารางกิโลเมตร แทนที่จะปล่อยให้หลุดลอยไปแก่ฝ่ายไทย ข้อเสนอของนายเดลกัสเซจึงอ่อนข้อต่อไทยจนเกินไป

๒. เรื่องยกเลิกเขตปลอดทหาร ๒๕ กิโลเมตร เป็นสิ่งที่ฝรั่งเศสรับไม่ได้ที่จะให้มีกองกำลังของฝ่ายไทยประจำการอยู่

๓. เรื่องปัญหาคนในบังคับ ก็เป็นการรอมชอมที่ไร้ค่าและไม่มีเหตุผล พวกเขาเย้ยหยันว่ามันเป็น "ฟาโชดา" แห่งใหม่ Fachoda หรือ Kodok เป็นชื่อเมืองแห่งหนึ่งในประเทศซูดานบนฝั่งแม่น้ำไนล์ ที่ฝรั่งเศสเข้ายึดครองได้ในปี ค.ศ. ๑๘๙๘ แต่ในที่สุดก็ต้องยอมมอบให้ฝ่ายอังกฤษ ซึ่งตีตลบหลังฝรั่งเศส และพิชิตภูมิภาคนั้นได้ทั้งหมดในปีเดียวกัน ซึ่งก็เป็นความผิดพลาดที่นายเดลกัสเซทำไว้เช่นกัน

หนังสือพิมพ์ฝ่ายซ้ายชื่อเอโค เดอ ปารีส์ (Echo De Paris) ใช้ถ้อยคำดูถูกเหยียดหยามผลงานทางการทูตของเดลกัสเซผู้นี้ว่า

"ปิศาจแคระเดลกัสเซ ได้กระทำการทรยศอย่างแท้จริง อนุสัญญาฉบับหนึ่ง (เกี่ยวกับฟาโชดา) ที่เดลกัสเซได้ลงนามไปนั้น จะเป็นก็แต่เพียงการล่าถอยที่น่าอับอาย และไม่พอใจของผู้คนไปทั่วโลกอาณานิคม"

๓ วันหลังจากการลงนาม ทำให้เกิดการประท้วงทางโทรเลขจากพวกฝรั่งเศสในสยาม ติดตามด้วยการคัดค้านอย่างรุนแรงของคณะกรรมาธิการเอเชียในปารีสที่จะให้การยอมรับ มันเท่ากับทำให้สนธิสัญญา ร.ศ. ๑๑๒ หมดค่าไป และจะทำให้ฝรั่งเศสกลายเป็นผู้ยอมแพ้แก่ฝ่ายตรงข้ามคือ "สยาม" อนุสัญญาฉบับวันที่ ๗ ตุลาคม ค.ศ. ๑๙๐๒ จึง "ไม่มีผล" ในทางปฏิบัติแต่อย่างใด

ภาพที่ ๑ จาก La Caricature ฉบับวันที่ ๒๐ ธันวาคม ค.ศ. ๑๙๐๒ ขึ้นหน้าปกด้วยรูปล้อเลียนบุคคลผู้ "อยู่เบื้องหลัง" อนุสัญญานั้น ประกอบด้วยพระบรมฉายาสาทิสลักษณ์ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงชุดเครื่องต้นและทรงสวมพระมหามงกุฎ กำลังทรงใช้พระหัตถ์จับตัวเดลกัสเซมาเก็บใส่กระเป๋าของพระองค์ไว้ มีรูปตัวเดลกัสเซอ่อนปวกเปียกเหมือนตุ๊กตาไขลานที่หมดสภาพ พร้อมกับมีเอกสารที่เขียนว่าราชการลับต่างประเทศร่วงหลุดจากมือ เป็นการอุปมาว่าฝ่ายไทยมีอำนาจเหนือกว่า เพราะสามารถกำหนดหัวข้อเจรจาให้ฝรั่งเศสปฏิบัติตามต้องการได้ เหนือรูปล้อนี้มีคำอธิบายว่า : La Convention Siamoise Signee par M. Delcasse แปลว่า : อนุสัญญาสยาม ลงนามโดยเอ็ม. เดลกัสเซ ส่วนใต้รูปล้ออธิบายว่า : Chulalongkorn. -Il n"est vraiment pas difficile de fourrer dans sa poche un ministre radical. แปลได้ความว่า : มันไม่ใช่เรื่องยากเย็นเลยที่จะเก็บรัฐมนตรีหัวรุนแรงคนนี้ไว้ในกระเป๋าของพระองค์ [พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]

นอกจากภาพล้อชิ้นสำคัญนี้แล้ว ในเวลาต่อมายังพบภาพล้อการเมืองที่น่าสนใจอีกชิ้นหนึ่งเกี่ยวกับสถานภาพของนายเดลกัสเซ ตามทรรศนะของคนฝรั่งเศสในระยะนั้น เป็นที่มาของภาพที่ ๒ ต่อประเด็นเดิมที่ยังเป็นข้อถกเถียงกันต่อไป

ภาพที่ ๒ จาก L"Actualite ซึ่งเป็นวารสารทางการเมือง ทำนองเดียวกัน ในฉบับลงวันที่ ๑๔ ธันวาคม ค.ศ. ๑๙๐๒ ลงสาระพาดพิงถึงอนุสัญญาฉบับนั้นอีกครั้งหนึ่ง แสดงรูปวาดล้อนายเดลกัสเซนั่งอย่างผ่าเผยอยู่บนกูบหลังช้างเผือกทรงเครื่อง แน่นอนที่สุดภาพนี้สื่อฉากๆ หนึ่งที่พระราชวังในกรุงศรีอยุธยา ซึ่งคนฝรั่งเศสรู้จักดี ลอกเลียนแบบมาจากภาพวาดในบันทึกการเดินทางสู่สยามของบาทหลวงเดอ ชัวซีย์ (ดูภาพที่ ๓) ภาพที่ ๒ นี้ เปรียบเสมือนการค่อนแคะทำนองยกยอปอปั้นนายเดลกัสเซ ให้เป็นบุคคลที่น่ายกย่องนับถือสำหรับชาวสยาม ในวีรกรรมที่เขาก่อขึ้น หมายถึงอนุสัญญาของเขาที่เอื้อประโยชน์ต่อชาวสยามมากกว่าชาวฝรั่งเศส

การต่อต้านอนุสัญญาฉบับวันที่ ๗ ตุลาคม ค.ศ. ๑๙๐๒ ทำให้สยามตกที่นั่งลำบากอีกวาระหนึ่ง เนื่องจากคณะรัฐมนตรีฝรั่งเศสไม่ให้สัตยาบัน สัญญาจึงไม่ถูกบังคับใช้หลังจากนั้น เมื่อไม่เห็นความคืบหน้า นายเดลกัสเซจึงรายงานเข้ามาทางรัฐบาลไทยเพื่อยืดเวลาการให้สัตยาบันออกไปก่อน จนกระทั่งอีก ๒ ปีถัดมา หนังสือสัญญาฉบับใหม่ในวันที่ ๑๓ กุมภาพันธ์ ค.ศ. ๑๙๐๔ (พ.ศ. ๒๔๔๗) จึงได้รับการตกลงแทน "ข้อผูกมัด" ในสัญญาฉบับใหม่ ระบุให้สยามจำต้องสละดินแดนบนฝั่งขวาของแม่น้ำโขง (ตรงข้ามหลวงพระบาง) และเมืองมโนไพรกับจำปาศักดิ์ (ตรงข้ามปากเซ) รวมเนื้อที่ทั้งสิ้น ๖๒,๕๐๐ ตารางกิโลเมตร ให้กับฝรั่งเศส แลกเปลี่ยนกับการที่ฝรั่งเศสจะถอนทหารออกไปจากจันทบุรี ซึ่งรัฐสภาฝรั่งเศสได้ให้สัตยาบันในเดือนธันวาคม ค.ศ. ๑๙๐๔ เพื่อความสมบูรณ์

ภาพล้อจาก ค.ศ. ๑๙๐๒ ที่นำมาแสดงนี้ สะท้อนให้เห็นมุมมองหนึ่งของรายละเอียดทางประวัติศาสตร์ที่ "เกือบ" จะทำให้เหตุการณ์ผันแปรไปจากเดิม หากอนุสัญญา ค.ศ. ๑๙๐๒ เป็นผลสำเร็จขึ้นมา แผนที่ฉบับปัจจุบันของไทยอาจมีพรมแดนแตกต่างไปจากที่เป็นอยู่ขณะนี้ บังเอิญให้มีเหตุขัดข้องเสียก่อน ซึ่งรูปล้อชิ้นสำคัญนี้จะเป็นสักขีพยานให้รำลึกถึงตลอดไป



เอกสารประกอบการค้นคว้า

(๑) เพ็ญศรี ดุ๊ก, ศ.ดร. ความสัมพันธ์ระหว่างสยามกับฝรั่งเศส ในคริสต์ศตวรรษที่ ๑๙. ราชบัณฑิตยสถาน, ๒๕๓๙.

(๒) วารสาร L"Actualite. 14 December 1902.

(๓) วารสาร La Caricature. 20 December 1902.

 

มีรูปให้ดูรึเปล่าครับ

 

ความเห็นส่วนตัวของผมนะครับ แผ่นดินไทย ตารางนิ้วเดียวเราก็ยกให้ใครไม่ได้ทั้งสิ้น และผมขอเสนอว่า ถ้าไทยเราอยากได้พระราชวังแวร์ซายย์ บ้าง หรือพระราชวังบัคกิ้งแฮมบ้าง แค่พื้นที่ไม่กี่ ตารางกิโลเมตรเอง ทางอังกฤษและฝรั่งเศส ก็น่าจะยินยอม ยกดินแดนนั้นให้ไทยได้บ้างเช่นกัน แผ่นดินบ้านเกิดใครๆก็รักและหวงแหนครับ ถ้าคนผู้นั้นมีใจเป็นคนไทยจริงๆ